Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) với 13 tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, có tổng diện tích 3,94 triệu ha và dân số 17,5 triệu người, chiếm 12% diện tích tự nhiên và 20% dân số cả nước. Đây là một vùng kinh tế năng động, có mức tăng trưởng GRDP tương đối cao, 6,88%/năm (tổng GDP 525 nghìn tỷ đồng). Thế mạnh kinh tế của ĐBSCL là ngành nông nghiệp (chiếm 32,3% GDP vùng năm 2016). Tính đến tháng 4/2017, ĐBSCL đóng góp 54% sản lượng lúa, 70% lượng thủy sản nuôi trồng, và 36,5% lượng trái cây cả nước. Giá trị sản xuất nông, lâm nghiệp và thủy sản của vùng tăng bình quân 7,15%/năm giai đoạn 2001-2010, cao hơn mức tăng bình quân của cả nước (5,32%/năm) và tăng ở tất cả 3 ngành, trong đó: thủy sản tăng 14,33%/năm, nông nghiệp tăng 4,28%/năm và lâm nghiệp tăng 2,43%/năm. ĐBSCL là khu vực dẫn đầu cả nước về xuất khẩu lúa gạo, trái cây và thủy sản. Vùng cung cấp 90% sản lượng gạo xuất khẩu của cả nước, chiếm 20% thị phần gạo thương mại toàn cầu, với kim ngạch xuất khẩu khoảng2 tỷ USD năm 2016. Hầu như toàn bộ xuất khẩu cá tra đến từ ĐBSCL với sản lượng cá tra hơn 1 triệu tấn/năm, kim ngạch xuất khẩu khoảng 1,7 tỷ USD năm 2016. Sản xuất tôm của vùng chiếm 80% sản lượng, đóng góp 60% kim ngạch xuất khẩu tôm của cả nước, với kim ngạch xuất khẩu 3,15 tỷ USD năm 2016. Xuất khẩu trái cây của đồng bằng tăng trưởng nhanh chóng trong thời gian qua với kim ngạch từ năm lên khoảng 329 triệu lên khoảng 1,1 tỷ USD trong giai đoạn 2010 - 2016. Với 75% dân cư tập trung ở nông thôn, thành tựu phát triển nông nghiệp của ĐBSCL thời gian qua đã hỗ trợ mạnh mẽ cho giảm tỷ lệ nghèo. Tỷ lệ nghèo của vùng ĐBSCL đã giảm tương đối ấn tượng từ khoảng 15% xuống còn dưới 10% trong giai đoạn 2006-2016.

Trong những năm vừa qua, Đảng, chính phủ, các ban ngành, các địa phương đã ban hành nhiều chiến lược, chính sách định hướng phát triển kinh tế - xã hội nói chung và nông nghiệp nói riêng của vùng bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu (BĐKH). Cho đến nay đã có 8 bản quy hoạch và chiến lược phát triển kinh tế xã hội của ĐBSCL được ban hành. Gần đây nhất, năm 2014, Thủ tướng CP đã ban hành Quyết định 245/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển KT-XH vùng kinh tế trọng điểm vùng ĐBSCL đến năm 2020, định hướng đến năm 2030. Trên cơ sở đó, Bộ NN&PTNT đã ban hành Quyết định 639/QĐ-BNN-KH phê duyệt Quy hoạch nông nghiệp, nông thôn vùng ĐBSCL đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 trong điều kiện BĐKH; Quyết định 805/BNN-KH quy hoạch nông nghiệp, nông thôn vùng kinh tế trọng điểm vùng ĐBSCL đến năm 2020, tầm nhìn đến 2030. Trong ngành nông nghiệp cũng có nhiều chiến lược, quy hoạch, chính sách nông nghiệp vùng được ban hành như quy hoạch tổng thể thủy lợi, quy hoạch lúa Thu Đông ĐBSCL, thay đổi cơ cấu cây trồng trên đất lúa, cây ăn quả, chiến lược chăn nuôi, chiến lược phát triển thủy sản, quy hoạch tổng thể thủy sản, quy hoạch cảng cá... Ngoài ra, ngành nông nghiệp cũng có một số dự án lớn được triển khai tại vùng như Dự án Chuyển đổi nông nghiệp bền vững (VNSAT), Dự án Chống chịu khi hậu tổng hợp và sinh kế bền vững ĐBSCL từ nguồn vốn vay của Ngân hàng Thế giới. Nhằm thúc đẩy thực hiện liên kết vùng kinh tế, Thủ tướng CP đã ban hành Quyết định 593/QĐ-TTg vào năm 2016 về Quy chế thí điểm liên kết phát triển kinh tế - xã hội vùng ĐBSCL giai đoạn 2016 - 2020.

Với những chính sách trên, Bộ NN&PTNT đã triển khai nhiều giải pháp để thúc đẩy nông nghiệp bền vững tại đồng bằng. Trong ngành trồng trọt, Bộ đã phối hợp với các địa phương tích cực chuyển đổi từ lúa sang cây trồng cây trồng cạn khác với mục tiêu tăng tính linh hoạt của đất lúa, đạt diện tích chuyển đổi đất trồng lúa toàn vùng là 78.375 ha, chuyển nhiều nhất sang rau, dưa hấu, ngô. Bộ cũng đã kết hợp các tỉnh ĐBSCL chuyển đổi cơ cấu mùa vụ nhằm tránh hạn mặn cuối vụ Đông Xuân và đầu vụ Hè Thu ở các khu vực ven biển, thu hẹp lúa Xuân Hè và tăng vụ Thu Đông. Kết quả là diện tích lúa Xuân Hè đã giảm khoảng 30 nghìn ha, diện tích lúa Thu đông tăng từ 472 nghìn ha năm 2005 lên 824 nghìn ha vào năm 2016. Cùng với đó, trong giai đoạn 2011-2017, các Viện nghiên cứu của Bộ đã lai tạo và công nhận 41 bộ giống lúa sản xuất thử, trong đó có nhiều giống ngắn ngày, giúp né mặn, tránh lũ, chịu phèn, chịu mặn. Các quy trình canh tác lúa bền vững thích nghi với BĐKH như ‘Ba giảm, ba tăng’, ‘một phải năm giảm’, ‘một phải sáu giảm’ kỹ thuật tưới nước tiết kiệm (AWD), tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP cũng ngày càng được áp dụng rộng rãi trong vùng. Nhiều mô hình cánh đồng lớn đã ra đời tại ĐBSCL giúp nông dân sản xuất nhỏ hình thành các vùng sản xuất lớn kết nối với doanh nghiệp dựa trên cơ chế hợp đồng, đạt tổng diện tích 196.087 ha. Trong ngành chăn nuôi, đã có một số mô hình thích ứng tốt với BĐKH như vịt chạy đồng, vịt biển, chim yến, ong. Đồng thời, các địa phương cũng đang cố gắng phát triển chăn nuôi bò thịt, tận dụng phụ phẩm nông nghiệp như là rơm, rạ làm thức ăn Trong ngành lâm nghiệp, rừng ngập mặn đã được chú ý phát triển trở lại tại một số địa bàn. Trong ngành thủy sản, đã có những giải pháp chủ động thích ứng với BĐKH như rà soát, điều chỉnh lịch thời vụ phù hợp của mỗi vùng; kịp thời hướng dẫn người nuôi cải tạo ao đầm, thả giống cỡ lớn sau để rút ngắn thời gian nuôi, nâng cao hiệu quả. Đặc biệt, đã có nhiều mô hình phát triển bền vững, thích ứng với BĐKH như tôm lúa, tôm rừng tại vùng ven biển, tạo sinh kế ổn định cho người dân. Nông dân ĐBSCL đã tích cực chuyển đổi cơ cấu đối tượng nuôi, từ nuôi chuyên tôm sang nuôi ghép với cua, cá biển ở các vùng nuôi quảng canh. Các vùng nuôi thâm canh/siêu thâm canh tôm cũng có giải pháp công nghệ nuôi tôm ít thay nước, ương/vèo cỡ giống tôm lớn mới thả để đảm bảo hiệu quả thả nuôi trong điều kiện hạn, mặn. Trong ngành thủy lợi, đã đảm bảo chủ động tưới cho 90% và tiêu 80% diện tích lúa vụ Đông Xuân - Hè Thu, hình thành hệ thống đê ngăn mặn, kiểm soát triều cường, sóng cao và đang nâng dần lên khả năng chống chọi với nước dâng do bão, phát huy tốt hiệu quả trong kiểm soát mặn.

Các thách thức chính đối với phát triển sinh kế bền vững ở ĐBSCL trong tương lai BĐKH và phát triển thượng nguồn

Theo kịch bản quốc gia về BĐKH năm 2016, đối với kịch bản trung bình, thì đến năm 2100, khu vực ĐBSCL nhiệt độ trung bình có thể tăng 1,7-1,9^oC, mưa có thể tăng 5-15%, và nước biển dâng từ 32 cm đến 78 cm; với kịch bản BĐKH cao thì đến cuối thế kỷ, khu vực ĐBSCL nhiệt độ trung bình có thể tăng 3,0^oC tới 3,5^oC, mưa có thể tăng trên 20% và nước biển dâng từ 48 cm đến 106 cm.

Trong khi đó, các quốc gia ở thượng nguồn Mekong gia tăng các hoạt động kinh tế, tập trung vào thuỷ điện và nông nghiệp, gây ra hệ lụy tiêu cực đối với ĐBSCL. Phát triển thủy điện ở thượng lưu thuộc Trung Quốc đã cơ bản hoàn thành với tổng dung tích hữu ích 6 bậc thang thủy điện lớn lên tới 22,7 tỷ m3, đặc biệt hồ Xiaowan (9,8 tỷ m3) và Nuozhadu (12,4 tỷ m3), việc tăng hay giảm vận hành của mỗi tổ máy phát điện ở cuối bậc thang này có thể làm thay đổi đáng kể chế độ dòng chảy mùa khô so với điều kiện tự nhiên. Phía hạ lưu sẽ có việc gia tăng đáng kể các hồ chứa ở Lào và kể cả việc phát triển thủy điện trên dòng chính. Trong tương lai, số lượng hồ thủy điện được quy hoạch ở thương lưu sông Mê Kông sẽ là 150 với tổng dung tích 106 tỷ m³.

Tác động đến trồng trọt: Dự báo nhiệt độ tăng, hạn hán (và thiếu nước tưới) kết hợp với xâm nhập mặn gia tăng sẽ ảnh hưởng đến sự phân bố cây trồng, đặc biệt làm giảm năng suất. Lũ lớn vào đồng bằng xảy ra ít hơn (8-10%), trong khi lũ nhỏ và cực nhỏ sẽ xảy ra nhiều hơn (90-92%). về dòng chảy mùa khô, do việc điều tiết và vận hành thủy điện làm dòng chảy thay đổi trái quy luật, gây ảnh hưởng rất lớn đến việc chủ động sản xuất trên đồng bằng. Số năm dòng chảy xuống thấp ngay từ đầu mùa khô có thể tăng gấp 4 lần so với hiện nay và số năm dòng chảy xuống thấp ở đầu mùa mưa tăng gấp 2 lần so với hiện nay sẽ làm mặn đến sớm và rút muộn và mặn bất thường, ảnh hưởng đến việc sản xuất của cả 2 vụ lúa chính Đông-Xuân và Hè-Thu. về tải lượng phù sa, ước tính đến giai đoạn 2050-2060, khi các hồ chứa được xây dựng xong, lượng phù sa về ĐBSCL chỉ còn dưới 10% so với khi chưa có các công trình này. Điều này làm gia tăng xói lở trên đồng bằng và các vùng cửa sông ven biển cũng như chất lượng đất canh tác. Hậu quả là ĐBSCL có nguy cơ mất đi 7,6 triệu tấn lúa/năm, tương đương với 40,52% tổng sản lượng lúa của cả vùng. Theo kịch bản trung bình về BĐKH, năng suất lúa xuân giảm 405,8kg/ha vào năm 2030 và 716,6kg/ha vào năm 2050.

Tác động đến thủy sản: Hạn và diễn biến mưa bất thường, mưa cường độ cao khi v cho việc duy trì nồng độ mặn hợp lý của các ao nuôi trồng thủy sản nước lợ trở lên khó khăn hơn, có thể gây sốc tôm và cá. Những thay đổi về nhiệt độ sẽ làm gia tăng nguy cơ dịch bệnh và ô nhiễm môi trường trong lĩnh vực nuôi trồng thủy sản. Xu thế lũ vừa và nhỏ sẽ gia tăng và chiếm tuyệt đại đa số, cùng với các phát triển liên quan khác trên lưu vực và nội tại trên đồng bằng, sẽ làm giảm chất lượng nước trên đồng bằng và các vùng nuôi thủy sản.

Hạ tầng thủy lợi và nông thôn: Sự tàn phá của bão và áp thấp nhiệt đới còn ảnh hưởng đến hạ tầng nông thôn đe dọa đời sống, sức khỏe cộng đồng. Hệ thống cấp nước sinh hoạt vệ sinh môi trường nông thôn có nguy cơ bị ảnh hưởng trầm trọng, công trình cấp nước bị ngập, bị phá vỡ do thiên tai bão lụt. Hệ thống giao thông nông thôn cũng bị ảnh hưởng, nhiều tuyến giao thông bị ngập lụt, xói lở mặt và nền đường. Sự cạn kiệt dòng chảy sông ngòi về mùa khô dẫn đến thiếu hụt nguồn nước ngọt, giao thông đường thuỷ bị ảnh hưởng. Mực nước biển dâng, sói lở bờ sông gây mất đất tạo nên những làn sóng di cư bắt buộc gây mất ổn định và kém bền vững cho các chương trình phát triển, cải thiện sinh kế và sức khỏe cộng đồng. Nếu mực nước biển dâng cao 1m, sẽ có khoảng 38,9% diện tích ĐBSCL, khoảng 10 - 12% dân số bị ảnh hưởng trực tiếp và tổn thất khoảng 10% GDP.

Cung cầu thị trường nông sản biến động với nhiều yêu cầu mới

Gạo: Mặc dù gạo vẫn là mặt hàng lương thực chính nhưng nhu cù gạo vẫn l đang có xu hướng giảm dần. Theo số liệu từ Điều tra mức sống hộ gia đình Việt Nam, tại ĐBSCL, khối lượng tiêu thụ bình quân 1 người 1 tháng về gạo đã giảm từ 10,98kg trong năm 2008 xuống còn 9,38kg năm 2014. Theo Ngân hàng thế giới (2016), khối lượng gạo tiêu thụ tại Việt Nam sẽ giảm khoảng 10%, trong khi các sản phẩm chăn nuôi (thịt, sữa), thủy sản, rau quả sẽ tăng gấp đôi so với mức 2009. Về thị trường quốc tế, theo OECD/FAO (2015), gạo được dùng chủ yếu làm thức ăn cho người sẽ có mức cầu tăng rất chậm với tổng mức giao dịch thương mại về gạo toàn cầu chỉ tăng khoảng 1,5% trong toàn bộ giai đoạn 2016-2024. về cung gạo, bên cạnh các quốc gia có truyển thống xuất khẩu gạo vẫn tiếp tục duy trì sản xuất, đã xuất hiện một số đối thủ cạnh tranh mới như Campuchia, và Myanmar, làm cho thị trường xuất khẩu gạo hẹp đi, và có xu hướng kéo mặt bằng giá gạo đi xuống. Theo dự báo của Ngân hàng thế giới, giá gạo của Việt Nam sẽ giảm 10% từ 423 USD/tấn vào năm 2014 xuống còn 380 USD/tấn vào năm 2025.

Trái cây và cây lâu năm khác: Trong tương lai, theo dự báo của Ngân hàng thế giới (2016), lượng cầu trái cây ở Việt Nam sẽ tăng từ 5 triệu tấn vào năm 2009 lên 7 triệu tấn vào năm 2030. Trên thế giới, thị trường trái cây được dự báo tiếp tục rộng mở. Việt Nam có nhiều lợi thế trong sản xuất và xuất khẩu nhiều chủng loại trái cây đặc sản nhiệt đới có giá trị cao. Bên cạnh đó, đã xuất hiện sản phẩm của một số cây lâu năm có thị trường tiềm năng như dừa, ca cao.

Thị trường thủy sản: Kết quả tính toán dựa vào nguồn số liệu của FAO và UNDP (2015) cho thấy nêu khu vực nuôi tôm thê giơi không chịu biến đông lơn cua thi trương, ô nhiêm môi trương va dich bênh, đăc biêt la sư tac đông cua BĐKH, thì đến năm 2020, lượng cung đạt 3,8 triệu tấn và lượng cầu đạt 4,56 triệu tấn, thiếu hụt khoảng 0,76 triệu tấn; đên năm 2030, lượng cung đạt 4,22 triệu tấn và lương cầu đạt khoang 5,25 triêu tân, lượng tôm thiếu hụt khoảng 1,03 triêu tân. Trong trường hợp có tác động xấu của BĐKH thì thiếu hụt nguồn cung so với mức tăng trưởng cao của cầu sẽ còn lớn hơn. Đây là mặt hàng có giá trị cao với nhu cầu thị trường khá lớn nên rất đáng được ưu tiên trong chiến lược phát triển của ĐBSCL.

Cấu trúc chuỗi giá trị: Sẽ có sự dịch chuyển từ sản xuất cấp độ địa phương, quy mô nhỏ, buôn bán trao tay, thâm dụng lao động sang chuỗi cung ứng quốc tế, quy mô lớn, thâm dụng vốn và công nghệ trong mọi công đoạn. Trong trào lưu đó, ngành bán lẻ của Việt Nam sẽ tiếp tục được hiện đại hóa. Các cửa hàng tiện ích và chuỗi siêu thị sẽ ngày trở nên phổ biến ở Việt Nam. Kinh nghiệm qua các nước cho thấy, ngành bán lẻ hiện đại sẽ bắt đầu phát triển bằng cách bán hàng chế biến sẵn (đồ hộp, hàng khô, hàng đóng gói) và sau đó sẽ bổ sung thêm các mặt hàng chế biến (sản phẩm sữa, thịt chế biến, đóng gói và hoa quả chế biến) và cuối cùng là rau và quả tươi.

Với những thay đổi về thị trường và nhu cầu nông sản trong nước và quốc tế như trên, việc tập trung vào sản xuất lúa gạo với phẩm cấp thấp của ĐBSCL sẽ khó duy trì được năng lực cạnh tranh trong tương lai. Vì vậy, ưu tiên nên dành cho các ngành hàng thủy sản và trái cây có nhiều tiềm năng thị trường và có giá trị cao hơn. Bên cạnh đó, phần lớn các thị trường xuất khẩu (Châu Âu, Hoa Kỳ, Australia, Nhật Bản và chính ngạch Trung Quốc) đều đòi hỏi các tiêu chuẩn kỹ thuật và vệ sinh an toàn thực phẩm ngày càng cao hơn. Đối với thị trường trong nước, hệ thống thu mua sẽ hướng tới cơ cấu tổ chức theo liên kết dọc từ trang trại đến tận bàn ăn, với việc thiết lập hệ thống truy xuất nguồn gốc xuất xứ. Như vậy, thách thức lớn đối với vùng ĐBSCL là phải chuyển đổi toàn bộ hệ thống chính sách, cơ sở hạ tầng, đầu tư, thương mại đang tập trung vào sản xuất lúa gạo sang các giống lúa có chất lượng cao và giá trị cao hơn, và hướng tới các sản phẩm nông nghiệp khác có giá trị cao hơn.

Quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa tiếp tục diễn ra mạnh mẽ ở Đồng bằng sông Cửu Long

Quá trình đô thị hóa được dự báo sẽ tiếp tục diễn ra mạnh mẽ. Dự báo tăng trưởng dân số đô thị sẽ đạt khoảng 30 triệu dân trước năm 2050. Công nghiệp hóa và đô thị hóa tiếp tục phát triển, cạnh tranh các nguồn lực tự nhiên, đặc biệt là đất và nước vốn đang dành cho sản xuất nông nghiệp. Hai quá trình này cũng tạo ra nhiều sức ép với môi trường và sức tải tự nhiên (ô nhiễm môi trường, tăng phát thải khí nhà kính, tăng chất thải rắn và nước thải). Bên cạnh đó, việc phát triển đô thị ở quy mô lớn cũng sẽ tiếp tục làm quá trình lún sụt đồng bằng trầm trọng hơn. Các xu hướng này đòi hỏi việc thực hiện quy hoạch không gian thích hợp, cung cấp nước hiệu quả, đầu tư vào xử lý nước và thực thi nghiêm ngặt quy định môi trường.

Với những vấn đề nội tại của ngành nông nghiệp, các khó khăn trong phát triển vùng và các thách thức nghiêm trọng từ bên ngoài, có thể thấy rằng nếu vẫn tiếp tục với mô hình phát triển nông nghiệp hiện nay, ĐBSCL rất khó có thể duy trì tăng trưởng bền vững và cải thiện sinh kế ổn định cho người dân tại đây. Cần phải có định hướng và giải pháp đồng bộ tạo ra những thay đổi nền tảng trong phát triển ngành nông nghiệp của toàn đồng bằng cũng như các tiểu vùng chính theo hướng thích ứng bền vững với BĐKH.

Định hướng và giải pháp chuyên đổi sinh kế bên vững cho ĐBSCL và các tiêu vùng

Mục tiêu nhằm tạo động lực tăng trưởng bền vững nhằm đưa ĐBSCL thành vùng nông nghiệp hàng đầu Châu Á, có giá trị gia tăng, sức cạnh tranh và năng suất lao động cao tương đương với các vùng nông nghiệp tiên tiến của khu vực. Phát huy lợi thế so sánh của ĐBSCL trong điều kiện BĐKH, tái cơ cấu dựa trên các trụ cột tăng trưởng kinh tế theo thư tư (1) thủy sản , (2) trái cây, (3) lua gao. Trong đo lấy thủy san va trai cây làm chủ lực cùng vơi phát triển lúa gạo hợp lý lam nền tang cho đam bao an ninh lương thực quốc gia trong mọi tình huống..

Xây dựng một xã hội nông thôn công bằng, văn minh có đời sống và thu nhập cao và bền vững nhất cả nước dưa trền hề sinh thai đăc thủ của vung.

Hình thành một vùng châu thổ xanh, sạch, cân băng sinh thái, duy tri đa dạng sinh học và sử dụng hiệu quả và bền vững các nguồn tài nguyên thiên nhiên; tạo ra hệ sinh thái nông nghiệp và không gian đáng để sống, làm việc, đầu tư và giải trí.

Các định hướng, giải pháp được xây dựng dựa trên quan điểm: Tăng cường năng lực thích ứng của hệ thống sản xuất thay vì cố gắng để chống lại BĐKH; nắm bắt các cơ hội phát triển lớn của vùng trong điều kiện BĐKH, sẵn sàng đối phó với những tình huống BĐKH cực đoan xấu nhất. Chuyển đổi và phát triển sinh kế theo cơ chế thị trường, đồng thời đảm bảo các mục tiều cơ bản về phúc lợi cho nông dân và người tiều dùng, đảm bảo an ninh lương thực quốc gia trong mọi tình huống. Sử dụng tiết kiệm nguồn tài nguyền đất, nước, cát, nguồn lợi thủy hải sản và lao động thay cho đầu tư khai thác tài nguyền, tận dụng sức mạnh của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 kết hợp với phát triển các kiến thức truyền thống để nâng cao giá trị và tạo đột phá cho phát triển nông nghiệp. Phát huy vai trò và huy động khối tư nhân, các tổ chức cộng đồng trong đầu tư và quản lý bên cạnh vai trò kiến tạo và đầu tư cơ bản của nhà nước; huy động sự sáng tạo và chủ động của từng địa phương gắn với liên kết và phối hợp hành động toàn vùng. Gắn chuyển đổi sinh kế nông nghiệp bền vững với phát triển sinh kế phi nông nghiệp và quá trình công nghiệp hóa bền vững thông qua việc thúc đẩy quan hệ tương hỗ và gắn bó giữa nông nghiệp với công nghiệp - dịch vụ, giữa nông thôn với đô thị.

Định hướng phát triển nông nghiệp tại 3 tiểu vùng

Việc phân vùng ĐBSCL được dựa trên Bản kế hoạch châu thổ Mê Kông do Chính phủ Hà Lan và Việt Nam xây dựng năm 2013; theo đó cả đồng bằng sẽ được chia thành ba tiểu vùng:

- Vùng thượng nguồn (gồm các tỉnh Đồng Tháp, An Giang, Long An).

- Tiểu vùng giữa (gồm các tỉnh Tiền Giang, Vĩnh Long,, Cần Thơ, Hậu Giang, và một phần diện tích của Bến Tre, Trà Vinh, Sóc Trăng, Bạc Liêu).

- Tiểu vùng ven biển (bao gồm một phần diện tích các tỉnh Tiền Giang, Bến Tre, Trà Vinh, Sóc Trăng, Kiên Giang, và phần lớn diện tích tỉnh Bạc Liêu, Cà Mau).

Cách phân vùng này cho phép việc phân tích và thiết kế các định hướng chuyển đổi sinh kế trong nông nghiệp phù hợp hơn với tình hình BĐKH và phát triển thượng nguồn.

Tiểu vùng thượng nguồn

Về dài hạn, đây là vùng trọng điểm về sản xuất lúa, đảm bảo dự trữ chiến lược cho an ninh lương thực quốc gia và xuất khẩu, và vùng chuyên canh cá tra theo hướng hiện đại, bền vững lớn nhất trên thế giới. Do vậy, chiến lược sinh kế chính đối với tiểu vùng này là phải chuyển từ sinh kế dựa chính vào lúa 3 vụ sang sinh kế đa dạng hòa hợp với lũ.

-Lúa chuyên canh cánh đồng lớn hiện đại: Hình thành vùng chuyên canh lúa 2-3 vụ cánh đồng lớn hàng nghìn ha với các ô thửa được quy hoạch theo hướng hiện đại, công nghệ cao, cơ giới hóa đồng bộ, gắn với hệ thống thủy lợi được tích hợp trong hệ thống quản trị bằng công nghệ 4.0; hệ thống cụm nhà kho, các nhà máy chế biến xay xát và các dịch vụ hỗ trợ hậu cần được đặt ngay tại vùng chuyên canh, gắn với hệ thống giao thông đường bộ, đường sắt, đường thủy vận chuyển ra các cảng nước sâu. Sản xuất được tổ chức theo các nông hộ quy mô lớn, các HTX liên kết với các doanh nghiệp lớn. Quy mô diện tích khoảng 700 nghìn ha. Có lộ trình chuyển toàn bộ diện tích đất 3 vụ vùng ngập sâu (khoảng 400 nghìn ha) sang các hình thức sản xuất nông nghiệp thích ứng với ngập nước. Sử dụng giống chất lượng cao, xây dựng thương hiệu gạo Việt Nam chất lượng cao trên thị trường thế giới.

- Thủy sản: Đẩy mạnh nuôi cá tra, phát huy lợi thế nguồn nước ngọt. Trong điều kiện BĐKH, thách thức từ thị trường, giữ ổn định diện tích nuôi cá tra, tôm càng xanh và các đối tượng thủy sản bản địa của các tỉnh, tổ chức liên kết sản xuất theo chuỗi, chú trọng vào nâng cao giá trị sản phẩm.

Xây dựng An Giang trở thành trung tâm giống cá tra công nghệ cao cung cấp con giống chất lượng cao theo hướng liên kết sản xuất giống cá tra 3 cấp từng bước đáp ứng đủ về nhu cầu con giống cá tra có chất lượng tốt cho vùng ĐBSCL, góp phần tái tạo ngành hàng cá tra theo hướng bền vững và hiệu quả.

-Chăn nuôi: Tuy không phải là sinh kế lớn nhưng một số diện tích của tiểu vùng, đặc biệt là tại tỉnh Đồng Tháp có thể phát triển các vùng sản xuất quy mô lớn các loại thủy cầm tập trung hoặc xen với lúa, khai thác hết phụ phẩm và phối hợp hiệu quả với việc phát triển ngành lúa gạo và cá tra, có hình thức tổ chức và kỹ thuật thích hợp, tạo ra giá trị gia tăng cao có chất lượng cao, đảm bảo VSATTP, chế biến phù hợp thị hiếu đa dạng trong nước và hướng tới thị trường quốc tế. Phát triển bò thịt tận dụng thức ăn tử rơm, phục vụ tiêu dùng tại chỗ và thị trường TP. Hồ Chí Minh.

-Rừng tràm: Với diện tích rừng tràm và vườn quốc gia tràm chim sếu đầu đỏ, tiểu vùng sẽ phát triển các sinh kế du lịch sinh thái gắn với bảo vệ môi trường. Đi kèm với hệ thống sinh kế chuyển đổi là hệ thống cảnh quan gắn với vùng nước nổi có rừng tràm, vùng trũng ngập và hệ thống thủy lợi đặc thù có thể giữ nước, điều tiết thả lũ, thoát lũ phù hợp.

-Bố trí dân cư: Bố trí lại dân cư, tách ra khỏi vùng sản xuất chuyên canh, tập trung vào một số khu vực có thể xử lý và ứng phó với lũ, đảm bảo không bị chia cắt, phát triển cộng đồng làng xã để xây dựng các vùng nông thôn văn minh lúa nước, xã hội hiện đại, môi trường sạch đẹp đặc trưng vùng lũ.

Tiểu vùng giữa

Về dài hạn, đây là vùng trọng điểm về trái cây của cả nước phục vụ xuất khẩu, bên cạnh các vùng chuyên canh rau màu, sử dụng đất linh hoạt để chuyển sang trồng lúa khi cần thiết. Chiến lược sinh kế chính: chuyển từ diện tích lúa 3 vụ và vườn tạp sang chuyên canh trái cây, chuyên canh cây công nghiệp và chuyên canh rau màu, bên cạnh phát triển thủy sản nước lợ ở mức độ vừa phải.

Trái cây: Phát triển các vùng chuyên canh trái cây (xoài, bưởi, sầu riêng, cây có múi, dứa, chuối, ...) với hệ thống vườn cải tiến, thiết kế hệ thống hạ tầng chủ động tưới tiêu, gắn với hệ thống sơ chế và dịch vụ hỗ trợ tại vùng chuyên canh và hệ thống chế biến sâu ở các thành phố lớn để tận dụng tối đa giá trị của trái cây. Đảm bảo kết nối hệ thống giao thông đối với thị trường TPHCM và Đông Nam Bộ, nhất là với trái cây tươi. Tổ chức sản xuất theo các mô hình nhà vườn, kinh tế trang trại, kinh tế hợp tác liên kết với doanh nghiệp, sản xuất theo VietGAP, Global GAP, hữu cơ, xây dựng thương hiệu chất lượng và an toàn thực phẩm đưa thẳng vào kênh phân phối bán lẻ, siêu thị trong và ngoài nước.

Cây lâu năm khác: Phát triển một số sản phẩm có lợi thế và thích ứng tốt với BĐKH như dừa, ca cao. Đối với dừa, phát triển theo hướng công nghiệp, thâm canh với hệ thống chế biến khép kín. Sử dụng giống mới năng suất cao, chịu mặn tốt để nâng cao giá trị và hiệu quả kinh tế. Phát triển các mô hình xen canh dừa với cây ăn trái (cây có múi), chăn nuôi (bò, gia cầm) và thủy sản (cá, tôm càng xanh) dưới kênh để đa dạng nguồn thu nhập và giảm thiểu rủi ro.

Thủy sản: Phát triển mạnh các đối tượng thủy sản nước ngọt (cá tra, tôm càng xanh) và các đối tượng đặc sàn nước ngọt tại các tỉnh Cần Thơ, Vĩnh Long, Hậu Giang, Tiền Giang. Phát triển thủy sản nước lợ (tôm nước lợ, cua,,..) tại một số huyện tiếp giáp vùng nước lợ ven biển của các tỉnh Kiên Giang, Bạc Liêu, Sóc Trăng, Trà Vinh, Bến Tre và Tiền Giang.

Rau màu: Chuyển phần lớn diện tích lúa 3 vụ sang rau màu (dưa, rau củ quả, đậu, đỗ,...) hoặc chuyển sang 1 vụ lúa, 2 - 3 vụ rau màu, phục vụ tiêu dùng và nguyên liệu làm thức ăn chăn nuôi. Khi cần thiết, diện tích này có thể quay lại trồng lúa. Vùng chuyên canh rau màu cần được quy hoạch hạ tầng theo hướng sản xuất công nghệ cao, sản xuất an toàn (GAP hoặc hữu cơ) gắn với sơ chế tại vùng và kết nối với hệ thống giao thông để vận chuyển về thị trường TP. Hồ Chí Minh, các đô thị lớn trong vùng và vùng Đông Nam Bộ.

Chuyên canh lúa: Vùng chuyên canh lúa 2 vụ/năm phạm vi cách biển 20-50 km, quy mô khoảng 500 nghìn ha tại các tỉnh Tiền Giang, Kiên Giang, Vĩnh Long, Cần Thơ, Hậu Giang. Cơ cấu giống: Sử dụng các giống lúa trung ngày (115-125 ngày), giống lúa thơm, đặc sản, chất lượng cao, thị trường xuất khẩu giá cao.

Chăn nuôi: Phát triển chăn nuôi bò thịt tại Bến Tre, Trà Vinh, Tiền Giang, Vĩnh Long tân dụng nguồn thức ăn tử rơm, phục vụ tiêu dùng tại chỗ, tiểu vùng ven biển và thị trường TP. Hồ Chí Minh.

Bố trí dân cư: Đi kèm với chuyển đổi hệ thống sinh kế là việc bố trí lại dân cư theo cụm thay vì theo tuyến đảm bảo hạn chế được ảnh hưởng của lũ và xâm nhập mặn. Việc quy hoạch nông thôn gắn với quá trình đô thị hóa để chuyển đổi hài hòa và phát triển các sinh kế phi nông nghiệp để thu hút lao động.

Tiểu vùng ven biển

Đây là vùng bị ảnh hưởng nhiều nhất trong điều kiện biến đổi khí hậu, tuy nhiên, cũng có điều kiện thuận lợi cho nuôi trồng thủy sản. Về dài hạn, đây là vùng trọng điểm chuyên canh về nuôi trồng thủy sản của các nước, hướng tới mục tiêu đạt kim ngạch xuất khẩu tôm 10 tỷ USD vào năm 2025. Do vậy, chiến lược sinh kế chính đối với tiểu vùng này là chuyên đổi sang thủy sản chuyên canh bền vững thông minh chống chịu với BĐKH kêt hợp với phục hồi rừng ngập mặn.

Thủy sản: Đối với tôm sú duy trì ổn định diện tích 600 nghìn ha, phát huy lợi thế nuôi tôm sú tại các vùng sinh thái đặc trưng tôm - rừng ngập mặn, tôm - lúa nhằm giữ lợi thế cạnh tranh và thị trường xuất khẩu tôm sú trên thế giới. Đối với tôm thẻ chân trắng tiếp tục phát triển nuôi ở địa phương có lợi thế/kiểm soát tốt dịch bệnh nhằm gia tăng sản lượng và giá trị xuất khẩu từ tôm thẻ chân trắng.

Xây dựng khu nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, phát triển tôm Bạc Liêu trở thành đầu tàu về công nghệ để ươm tạo, đưa các kết quả nghiên cứu vào sản xuất, tổ chức đào tạo, chuyển giao công nghệ, thu hút các doanh nghiệp tham gia đầu tư để tạo ra công nghệ cao phục vụ ngành công nghiệp tôm của tỉnh Bạc Liêu, tạo tác động lan tỏa cho cả vùng bán đảo Cà Mau cũng như vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Phát triên ngành tôm theo hương hiên đai, san xuât hàng hoa lơn, co năng suât, chât lương, hiêu qua va sức cạnh tranh cao, đảm bao phát triển bền vững trong điều kiện biến đổi khí hậu.

Phát triển Cà Mau trở thành trung tâm tôm (đặc biệt là tôm sinh thái) lớn nhất của vùng Đồng bằng sông Cửu Long và cả nước với mô hình tổ chức sản xuất phù hợp, áp dụng công nghệ nuôi tiên tiến để nâng cao năng suất, sản lượng, chất lượng và sức cạnh tranh của sản phẩm; đồng thời thích ứng với biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường sinh thái.

-Phát triển thủy sản nước mặn trên biển: Phát triển nuôi hải sản lồng bè trên biển quanh đảo (Kiên Giang, Cà Mau), nghiên cứu, thử nghiệm các đối tượng nuôi, trồng mới trên biển như rong biển, nho biển, rau câu.

-Vùng luân canh lúa - tôm sú nước lợ: Phạm vi 10-20 km cách biển, quy mô khoảng 200 nghìn ha tại các tỉnh Tiền Giang, Bến Tre, Trà Vinh, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Cà Mau và Kiên Giang. Cơ cấu giống: Sử dụng các giống lúa đặc sản, lúa thơm (115­125 ngày), tạo ra các sản phẩm đặc thù địa phương, chỉ dẫn địa lý phục vụ cho thị trường cao cấp, đảm bảo vệ sinh môi trường.

-Rừng ngập mặn/ngập lợ: Bảo vệ rừng và phát triển rừng ngập mặn kết hợp nuôi trồng và thủy sản tự nhiên (rừng đặc dụng - cua/giáp xác - nhuyễn thể, rừng ngập mặn - tôm, rừng ngập mặn - cua - nhuyễn thể - thu hoạch con giống tự nhiên như cua giống, cá kèo... tổ chức cộng đồng và liên kết với doanh nghiệp và kết hợp du lịch sinh thái) với diện tích khoảng 90.000 ha chủ yếu tại Cà Mau. Phục hồi và trồng mới hệ thống rừng ngập mặn ven biển nhất là tại Cà Mau để bảo vệ môi trường sống và sinh sản cho các loại thủy hải sản và phát triển bên vững sinh kế dựa trên nuôi trông thủy sản của toàn vùng.

-Chăn nuôi: Tiểu vùng ven biển tập trung chuyên canh nuôi vịt chịu mặn, các loại thủy cầm thích nghi với điều kiện mặn, tạo ra chuỗi hàng hóa đặc sản của vùng. Phát triển hệ thống chế biến - phân phối các đặc sản này kết nối với TP. Hồ Chí Minh và các đô thị lớn ở Đông Nam Bộ. Chăn nuôi chim yến là một là sản phẩm có tiềm năng phù hợp với điều kiện BĐKH, là một thiên địch tốt (chuyên ăn rầy nâu), có thể phát triển tại Kiên Giang.